Ο μεγάλος κοινωνικός μετασχηματισμός και οι τεχνολογικές καινοτομίες του 19ου αιώνα προκάλεσαν την εμφάνιση διαφόρων μελλοντολογικών αφηγήσεων, που σήμερα ονομάζουμε βιβλία επιστημονικής φαντασίας. Τα πιο σημαντικά από αυτά δεν χαρτογραφούν απλώς το μέλλον, αλλά ασκούν κριτική και στο παρόν, ενώ ανάμεσα στα θέματα που θίγουν είναι και οι τεχνολογίες της ανθρώπινης επικοινωνίας.
Δυστοπικό Παρίσι & Ιούλιος Βερν
Στο Παρίσι στον 20ο αιώνα που γράφτηκε το 1863 ο Ιούλιος Βερν περιγράφει με μελαγχολικό τρόπο έναν πολιτισμό που κυριαρχείται από τις επιχειρήσεις και την λατρεία του χρήματος και της επιστήμης. Σε αυτόν τον κόσμο η τεχνολογική πρόοδος των τηλεπικοινωνιών είναι αλματώδης. Ο Βερν περιγράφει ένα παγκόσμιο δίκτυο επικοινωνίας που επιτρέπει την άμεση μετάδοση πληροφοριών και εικόνων, προβλέποντας ουσιαστικά τη δημιουργία του παγκόσμιου χωριού.
«Οι νέες τελειοποιήσεις επέτρεπαν στον αποστολέα να επικοινωνεί κατευθείαν με τον αποδέκτη· (…) Εκτός αυτού, η φωτογραφική τηλεγραφία (…) σού επέτρεπε να στέλνεις μακριά το πανομοιότυπο κάθε γραφής, χειρογράφου ή σχεδίου και να υπογράφεις συναλλαγματικές ή συμβόλαια από χίλιες λεύγες μακριά. Κι έτσι το τηλεγραφικό δίκτυο κάλυπτε ολόκληρη την επιφάνεια των ηπείρων και τους βυθούς των θαλασσών. Η Αμερική απείχε ένα δευτερόλεπτο από την Ευρώπη.»
Κοιτώντας το παρελθόν
Το βιβλίο επιστημονικής φαντασίας του 19ου αιώνα με το μεγαλύτερο πολιτιστικό αντίκτυπο είναι το Looking Backward 2000-1887 του Edward Bellamy, που εκδόθηκε το 1888 στην Αμερική. Το έργο, best-seller στην εποχή του, περιγράφει μια σοσιαλιστική ουτοπία. Ο πρωταγωνιστής εξαφανίζεται από την Βοστώνη του 1880 και μετά από έναν κατατονικό ύπνο ξυπνάει στην μετα-καπιταλιστική κοινωνία του 2000. Αυτό που του κάνει εντύπωση, πέρα από την κατάργηση της πάλης των τάξεων και της μισθωτής εργασίας, είναι και το μουσικό τηλέφωνο. Μία τηλεφωνική συσκευή που υπάρχει σε όλα τα σπίτια και παίζει μουσική, ανάλογα με τα γούστα του συνδρομητή.
«Υπάρχουν μουσικές αίθουσες στην πόλη προσαρμοσμένες ιδανικά στα διάφορα είδη μουσικής. Συνδέονται τηλεφωνικά με τα σπίτια της πόλης των οποίων οι κάτοικοι ενδιαφέρονται να πληρώσουν μια μικρή συνδρομή· πιστέψτε με, όλοι ανεξαιρέτως δίνουν ευχαρίστως τη συνδρομή τους.»
Ο συγγραφέας οραματίζεται ουσιαστικά εδώ το ραδιόφωνο, σε μια εποχή όπου το τηλέφωνο αντιμετωπίζεται ακόμη ως επαγγελματική συσκευή. Πρόκειται για μια ιστορική στιγμή, καθώς έχουμε για πρώτη φορά τη σύνδεση των τηλεπικοινωνιών με την ψυχαγωγία.
Η τελευταία μέρα του έτους 1999
Τέλος, η μόδα των μελλοντολογικών αφηγήσεων έφτασε και στην Ελλάδα. Στο περιοδικό Ημερολόγιον των Κυριών του 1889 εμφανίστηκε ένα κείμενο στο οποίο περιγράφεται ο φανταστικός κόσμος του 20ου αι. την παραμονή της τρίτης χιλιετίας. Ανάμεσα στα άλλα δεν λείπει η πρόβλεψη για το εικονοτηλέφωνο ή την τηλεόραση: «Αλλά το τηλέφωνον θα ήτο ανακάλυψις ατελής, εάν δεν προσετίθετο εις αυτό και η ιδιότης του να βλέπωμεν μακράν. (…) Αύριον, ημείς οι οποίοι ευρισκόμεθα εδώ εν Ιταλία, θα ίδωμεν παν ό,τι συμβαίνει εν Νέα Υόρκη, ενώ συγχρόνως διά του τηλεφώνου θα ακούωμεν την φωνήν των (…). Τότε θα συμπληρωθή και θα τελειοποιηθή ο δεσμός μεταξύ πάντων των ανθρώπων και άπασα η ανθρωπότης θα αποτελεσθή εκ μιας μόνης μεγάλης οικογενείας».
Κοινή παράμετρος όλων των μελλοντικών αφηγήσεων στα τέλη του 19ου αιώνα είναι η αισιοδοξία ότι οι τηλεπικοινωνίες θα προωθήσουν την ενότητα της ανθρωπότητας. Λίγα χρόνια αργότερα θα ξεσπάσει ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος.
